مقدمه
حضرت علی بن موسی الرضا(علیه السلام) در روز یازدهم ذیقعده سال۱۴۸هجری دیده به جهان گشود.[۱] مادر او بانویی با فضیلت بنام «تُکتَم» بود که پس از تولد حضرت، از طرف امام کاظم(علیهالسلام) طاهره نام گرفت.[۲] کنیه امام رضا(علیه السلام) «ابوالحسن» و لقبش«رضا» است. او پس از شهادت پدر بزرگوارش در زندان بغداد(در سال ۱۸۳ هجری) در سن ۳۵ سالگی عهدهدار مقام امامت و رهبری امت گردید. مدتامامت آن حضرت بیست سال بود که ده سال آن معاصر با خلافت «هارون الرشید»، و پنج سال با خلافت «محمد امین»، و پنج سال آخر نیز معاصر با خلافت «عبدالله المأمون» بود. امام رضا(علیهالسلام)تا آغاز خلافت مأمون در زادگاه خود، شهر مقدس مدینه، اقامت داشت، ولی پس از رسیدن به مأمون به حکومت، حضرت را به خراسان دعوت کرد، و سرانجام در ماه صفر سال ۲۰۳ قمری (در سن ۵۵ سالگی) به شهادت رسید و در همان سرزمین به خاک سپرده شد.
امام رضا گوهر تابناک جهان اسلام
هر چند دنیا طلبان و ستم پیشگان هم عصر امام رضا(علیهالسلام) تمام سعی و همت خود را بر آن داشتند، که این چراغ فروزان آستان ولایت و امامت را خاموش نموده، و برکات وجود ایشان را از جهان اسلام از بین ببرند؛ ولی با درایت و هوشیاری امام رضا(علیهالسلام) و رهنمودهای گوهربار ایشان هدف دشمنان به ثمر ننشست و همواره رهنمودهای این امام متقیان چراغ راه محبان و شیعیان بوده است. منابع روایی مملوء از سخنان گوهری باری است که تمسک و به کاربندی آنها در زندگی موجب فلاح و سعادت در دنیا و آخرت خواهد بود.
خداوند سه چيز را مقدمه سه چيز قرار داده است
امام رضا(علیهالسلام) در یکی ازرهنمودهای ارزشمند خود به نکات بسیار مهم و زیبای قرآنی برای قبولی طاعات وعبادات و در نهایت تحصیل رضایت الهی اشاره فرموده است. عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَى؛از امام رضا عليه السلام نقل شده است که فرمودند: خداوند عزّ و جلّ به سه چيز فرمان داد كه هر يك با چيزى ديگر قرين (پيوسته) است.
۱ . نماز و زکات موجب قبولی همدیگر
«أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ؛ فمَنْ صَلَّى وَ لَمْ يُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ؛ [خداوند متعال] به نماز و زکات با هم امر فرمودهاست پس کسی که نماز بگذارد ولی زکات ندهداز او نمازش پذیرفته نمیشود».
در اولین فراز این گفتار حکیمانه امام رضا(علیهالسلام) به ارتباط تنگاتنگ نماز و زکات پرداخته و شرط پذیرش و قبول نماز را توجه داشتن و اهتمام به مقولهی زکات معرفی مینماید. ریشه و اساس این رهنمود را باید در قرآن مجید جستجو کرد؛ چرا که خداوند متعال در قرآن کریم ۲۶ بار نماز و زکات را همراه یکدیگر بیان فرموده است. جالب اینکه خداوند متعال ولی و سرپرست مسلمانان را کسی معرفی مینماید که او در زندگی خود این موضوع را رعایت نموده است. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ[مائده/۵۵] سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پيامبر او و آنها كه ايمان آوردهاند همانها كه نماز را برپا مىدارند، و در حال ركوع، زكات مىدهند». البته نباید فراموش کرد که شأن نزول آیه شریف درخصوص امام علی (علیهالسلام) است و بیجهت نباید آن را به غیر ایشان نسبت داد؛ چرا که منابع اهل سنت نیز به این موضوع اذعان داشتهاند.[۳]
۲. به سپاسگزارى از خودش و پدر و مادر فرمان داده است.
«وَاَمَرَ بِالشُّـكْرِلَهُ وَلِلْـوالِـدَيْنِ، فَمَـنْ لَمْ يَشْـكُرْ والِدَيْهِ لَمْ يَشْـكُرِ اللّهَ؛ به سپاسگزارى از خودش و پدر و مادر فرمان داده است، پس كسى كه از پدر و مادرش سپاسگزارى نكند، خدا را شكر نكرده است».
در فراز دوم امام رضا(علیهالسلام) به یکی دیگر از زیباترین رهنمودهای قرآنی اشاره فرموده، و یاد آور میشود خدای متعال به سپاس و شکر گزاری از خودش و والدین امر فرموده و با این بیان این نکته را متذکر میشود که اگر کسی نسبت به قدردانی و حقوق لازم والدین بیتوجه باشد، شکر گزاری او به درگاه الهی مورد قبول واقع نخواهد شد. اهمیت و توجه فرهنگ قرآن و اهل بیت به احترام و تکریم والدین بسیار قابل توجه و تأمل است.در قرآن ۴ بار ؛«و بالوالدين احسانا» آمده است؛ كه در تمام اين موارد قبلش بحث پرستيدن خدا مطرح شده است.
۱-«...لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً ...؛[بقره/۸۳]...جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر نيكى كنيد».
۲-«وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً ...؛[نساء/۳۴]و خدا را بپرستيد! و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد! و به پدر و مادر، نيكى كنيد».
۳-« أَلاَّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً ...؛[انعام/۱۵۱]اينكه چيزى را با او شريك مگيريد و به پدر و مادر نيكى كنيد».
۴-«وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانا ...؛[اسراء/۲۳]و پروردگار تو حكم كرد كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد».
۳-آنكه با خويشان خوشرفتارى و ارتباط نداردبوی از تقوا نبرده است.
«وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ؛ فَمَنْ لَمْ يَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ يَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ؛[۴] تقوى را با صله رحم،؛ آنكه با خويشان خوشرفتارى نكند تقوى ندارد».
امام رضا(علیهالسلام) در فراز سوم این گفتار حکیمانه به ارتباط تنگاتنگ تقوا و ارتباط باارحام توجه میدهند و یاد آور میشود که کسانی که خویشاوندان خود را فراموش می نمایند و ارتباط خود را با ایشان در زندگی حذف مینمانید گویی هیچگاه از خدا نمیترسند و تقوای الهی را رعایت نمینمایند. با کمی دقت در آیات و و روایاتی که در خصوص صله رحم و حقوق آنان وجود دارد به خوبی میتوان اهمیت و راستی این موضوع را اذعان داشت حقیقتاً با توجه به اینکه خدای متعال چه در قرآن خود و چه توسط اولیا و انبیای خود ضرورت صله رحم را متذکر شده بیتوجهی به این موضوع دهن کجی به فرمان خداست از این روبه راستی میتوان ادعا نمود که کسانی که به این موضوع توجهی ندارند از تقوای لازم برخوردار نیستند.خداوند متعال در آیه اول سوره مبارکه نساء نیز به روشنی بعد از توصیه و فرمان به رعایت تقوا به حقوق ارحام توجه میدهد.«وَ اتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِى تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ ؛ كه تقوا و صله رحم در كنار هم آمده است».
سخنآخر
با کمی دقت وتأمل در این سه فراز گفتار حکمانه امام رضا(علیهالسلام) به این نکته میتوان دست یافت که خدای متعال درکنار حقوق خود به حقوق بندگان توجه خاص داشته به طوری که بیتوجهی در حقوق دیگران موجب عدم قبولی سایر اعمال عبادی میشود؛ چرا که خدای متعال شرط قبولی نماز را توجه به نیازمندان و فقرا میداند،شرط شکر گزاری خود را رعایت حقوق والدین وقدردانی از ایشان و در نهایت رعایت تقوا را مستلزم توجه به نزدیکان معرفی مینماید.
_________________________
پینوشت:
[۱]. طبرسی، اعلام الوریباعلام الهدی، ص۳۱۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ص۳۰۴.
[۲]. طبرسی، اعلام الوریباعلام الهدی، ۳۱۳.
[۳].حاكم نيشابوري، معرفه الحديث، بيروت، دار الكتب العلميه، ص۱۰۲. «حاكم نيشابوري با سلسله سند خود نقل مي كند كه اين آيه بر پيامبر (ص) نازل شده است «انما وليكم الله...» پيامبر (ص) داخل مسجد شد در حاليكه مردم در حال نماز و ركوع بودند، حضرت نماز خواند، يكمرتبه متوجه سائلي شد فرمود كسي به شما كمك كرد گفت نه جز علي كه در حال ركوع انگشتري به من داد».
[۴]. الخصال، ج۱، ص۱۵۶، ح۱۹۶.