کارهایی که سبب حبط اعمال می شود

مفهوم حبط و کلمه حبط به معناى باطل شدن عمل، و از تأثیر افتادن آن است، در صحاح اللغة آمده است: ”‌حبط عمله حبطا بطل ثوابه ”‌عملش حبط شد؛ یعنی ثواب آن از بین رفت،[1] هم چنین در المصباح المنیر  آمده ”‌حبط العمل حبطا … فسد و هدر”‌‌[2]؛ عملش حبط شد؛ یعنی عمل فاسد و تباه شد.

احباط و تکفیر در قرآن و روایات از گناهانی که موجب از بین رفتن اعمال نیک و پسندیده می شود، تعبیر به حبط اعمال و بطلان آن شده است، از این رو، به بیان موارد و مصادیق آن در قرآن و روایات و در ادامه به بیان اهمیت حفظ اعمال نیک، می پردازیم.

در قرآن و روایات برخی از اعمال ناپسند سبب حبط و از بین رفتن اعمال پسندیده و خوب معرفی شدند که به ترتیب در قرآن و روایات آن را بررسی می کنیم.

الف. حبط در قرآن:

واژه حبط و مشتقّات آن شانزده مورد در قرآن آمده است که در آنها اعمالی را که سبب تباهی و از بین رفتن عمل خوب می شود، ذکر شده است و ما به چند مورد آن اشاره می کنیم:

1 - کفر و شرک

الف. ”‌مَنْ یَکْفُرْ بِالْإیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ”‌‌؛[3] ”‌هر کس به ایمان (دین اسلام) کافر شود عمل او تباه شده و در آخرت از زیان کاران خواهد بود”

‌‌ب. ”‌ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدینَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُون‏”‌‌؛[4] ”‌مشرکان را شایسته نیست که مسجدهاى خدا را آباد کنند در حالى که بر کفر خودشان شاهد هستند، آن گروه اعمالشان تباه شده و آنها در آتش ماندگارند”‌‌.

در این دو آیه به صراحت شرک و کفر را موجب تباه شدن اعمال مشرکین و کفار می داند.

2 - نفاق

”‌وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرین‏”‌‌؛[5] ”‌آنها که ایمان آورده‏اند مى‏گویند: ”‌آیا این (منافقان) همان ها هستند که با نهایت تأکید سوگند یاد کردند که با شما هستند؟!(چرا کارشان به این جا رسید؟!) (آرى،) اعمالشان نابود گشت، و زیان کار شدند”‌‌.

مرض ایمان سوزی به نام "شرک"

شرک دو پیامد خطرناک دارد حتى در مورد پیامبران الهى اگر به فرض محال مشرک شوند:

نخست مسأله حبط اعمال است، و دوم گرفتار خسران و زیان زندگى شدن. اما "حبط اعمال" به معنى محو آثار و پاداش عمل به خاطر شرک است چرا که شرط قبولى اعمال اعتقاد به اصل توحید است و بدون آن هیچ عملى پذیرفته نیست. شرک آتش سوزانى است که شجره اعمال آدمى را مى سوزاند. شرک صاعقه اى است که تمام محصول زندگى او را به آتش مى کشد. (تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 527)

یکی از مسایلی که پیرامون رابطه ایمان و عمل صالح با سعادت اخروی، و متقابلاً، رابطه کفر و عصیان با شقاوت ابدی، مطرح می شود ،مسأله حبط عمل است ،معنای حبط عمل چیست؟

معانی لغوی و اصطلاحی واژه حبط:  

"حبط" در لغت به معنای باطل شدن است: "أحْبَطَ عَمَلَه: أَبطَلَه" عمل او را حبط کرد. یعنی باطل و بی اثر کرد. و در اصطلاح: "از بین رفتن پاداش عمل نیک، به دنبال گناهی که در پی آن عمل، انجام گرفته است." حبط در قرآن نیز به همین معنی استعمال شده است. "لئِنْ أشْرَکْتَ لَیَحْبَطنَّ عَمَلُکَ وَلَتَکوُنَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ"( زمر، 65) اگر شرک ورزی حتماً اعمالت باطل و تباه خواهد شد و مسلّماً از زیانکاران خواهی بود.

علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان، واژه حبط را "عمل بی اجر" معنا کرده اند و در جایی دیگر به معنای "باطل شدن عمل و از تأثیر افتادن آن" به کار بردهاند و افزوده اند که واژه حبط در قرآن جز به "عمل" نسبت داده نشده است. (ترجمه تفسیر المیزان، ج 13ص 548)

در قرآن کریم در موارد متعددی به این موضوع اشاره شده است که در اینجا به بعضی از آیات شریفه اشاره می کنیم.

1-خداوند متعال در سوره زمر آیه 65 می فرماید : «وَ لَقَدْ أُوحِىَ إِلَیْک وَ إِلىَ الَّذِینَ مِن قَبْلِک لَئنِ‏ْ أَشْرَکتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُک وَ لَتَکونَنَّ مِنَ الخَْاسِرِین» ؛ به تو و پیامبران پیش از تو وحى شده است که اگر شرک بیاورید اعمالتان ناچیز گردد و خود از زیان کنندگان خواهید بود.

به این ترتیب شرک دو پیامد خطرناک دارد حتى در مورد پیامبران الهى اگر به فرض محال مشرک شوند  :

نخست مسأله حبط اعمال است، و دوم گرفتار خسران و زیان زندگى شدن. اما "حبط اعمال" به معنى محو آثار و پاداش عمل به خاطر شرک است چرا که شرط قبولى اعمال اعتقاد به اصل توحید است و بدون آن هیچ عملى پذیرفته نیست. شرک آتش سوزانى است که شجره اعمال آدمى را مى سوزاند. شرک صاعقه اى است که تمام محصول زندگى او را به آتش مى کشد. (تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 527)

ارزش عمل به رساندن آن به مقصد است!

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» می‌گوید: «مَنْ جاءَ» نمی‎گوید: «مَنْ عَمل» خداوند مگر نمی‎ فرماید: هرکس عملی را انجام دهد، ده برابر به او می‌دهیم. در این آیه نیز می فرماید : کار خوبتان را بیاورید. خیلی‎ها کار خوب انجام می‎دهند؛ اما نمی‎توانند این کار خوب را بردارند و تا قیامت ببرند. وسط راه از دستشان می‎افتد. «جاءَ» یعنی بردار و بیاور. بیاییم بنگریم به این که چه چیز باعث می شود که نتوانیم اعمال نیک خود را به سلامت به مقصد برسانیم.

هر کس یک «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ»(1) بگوید ده درخت در بهشت به مجموع درخت‌های او اضافه می‎شود. یک نفر گفت: پس باغ من چقدر درخت دارد. خدا می‎داند كه ما چقدر الله اکبر گفته‌ایم. حضرت فرمودند: گاهی هم یک آتش می‎فرستیم و همه را می‎سوزانیم. لذا قرآن می‎گوید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(2) می‌گوید: «مَنْ جاءَ» نمی‎گوید: «مَنْ عَمل» خداوند مگر نمی‎ فرماید: هر کس عملی را انجام دهد، ده برابر به او می‌دهیم. در این آیه نیز می فرماید : کار خوبتان را بیاورید. خیلی‎ها کار خوب انجام می‎دهند؛ اما نمی‎توانند این کار خوب را بردارند و تا قیامت ببرند. وسط راه از دستشان می‎افتد. «جاءَ» یعنی بردار و بیاور. بیاییم بنگریم به این که چه چیز باعث می شود که نتوانیم اعمال نیک خود را به سلامت به مقصد برسانیم.

معنای واژه حبط

حبط، باطل شدن عمل و از اثر افتادن آن است. هر عملی که از انسان سر می زند چه خوب و چه ناپسند یک اثر خارجی خوب و یا ناپسند دارد. آن اثر در صورت عدم وجود از بین برنده آن، همچنان در نفس باقی خواهد ماند و مانند اعضا و جوارح جزئی از وجود آدمی خواهد شد. به این صورت که اگر فعل نیکی از انسان صادر شود اثر حاصل از آن فعل نیک، تا وقتی که فعل گناهی را مرتکب نشود در نفس انسان می ماند. اما در صورت ارتکاب به گناهی که سبب حبط عمل می گردد، آن عمل خوب ازبین خواهد رفت. به این زوال، حبط عمل گویند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ عَلَیْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ یَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (مائده/105)

اى كسانى كه ایمان آورده‏ اید، به خودتان بپردازید. هرگاه شما هدایت یافتید ، آن كس كه گمراه شده است به شما زیانى نمى ‏رساند. بازگشت همه شما به سوى خداست. پس شما را از آنچه انجام مى ‏دادید، آگاه خواهد كرد.

گاهی اوقات به افرادی می گوییم: دوست عزیزم این مدل مو برای شما زیبنده نیست، بهت نمیاد ...

این رنگ مو به شما نمیاد ...

این رنگ و مدل لباس بهت نمیاد ...

تو چرا داری با نوع آرایش و عطر زدن و پوششت توجه دیگران را به خودت جلب می کنی و خودت را به عنوان کالایی در معرض فروش می گذاری؟

بر می گردد و می گوید: من کاری به کسی ندارم برای دل خودم آرایش می کنم، چون از این کار خوشم میاد و دوستش دارم انجامش میدم ...

اینکه این حرف ها درست است یا نه ، فعلاً موضوع صحبتمان نیست ... صحبت ما سر این نکته است، در خیلی موارد، از ما کارهایی سر می زند و رفتارهایی را مرتکب می شویم که خیل اوقات اطرافیان ما آن را نمی پسندند و یا خیلی اوقات کارهایی را ترک می کنیم که اطرافیان ما آن را دوست دارند ...

به عبارتی در خیلی از اوقات ما برای رفتارها و کارهایمان کاری نداریم به کسی؛ اینکه دیگران این کار را می کنند یا نه ... این کار را دوست دارند یا ندارند ... مثل عطر زدن، لباس زیبا پوشیدن، نوع آرایش و تیپمان ...

مثلاً ما برای عطر زدن به کسی نگاه نمی کنیم، اصلاً برایمان مهم نیست دیگران عطر می زنند یا نه ... برای دل خودمان و اینکه خوشبو باشیم عطر می زنیم ...

اما تا یکی به ما می گوید این کار خوب را بکن یا این کار بد را نکن سریع جبهه می گیریم و می گوییم مگه دیگران می کنند که منم بکنم ... یا مگه دیگران این کارو ترک کردن که به من گیر دادی ...

الان همه دیگه دارن روزه خواری می کنند ... دیگه کسی حجاب نداره .... همه  تو کاسبی دارن دروغ میگن و..... اصلاً بدون شیرینی دادن (ربا) نمیشه کاسبی کرد ...

چرا به من گیر میدی .... مگه بقیه راه درستو میرن که منم راه درستو برم ... با راه درست که نمیشه زندگی کرد ... دوره ی این حرف ها تموم شده ...

یادمان باشد خوب بودن، رفتار خوب انجام دادن و خوب شدن مثل عطر زدن است، چه کار داریم دیگران خوبند یا نه؟ خوبی می کنند یا نه؟ کار درست را انجام دهیم.

این حرف و نصیحت خداست:
عَلَیکُم أنفُسَکُم؛ حواستان به خودتان باشد.

خودمان را دریابیم! در خود تأمّل کنیم ...

نگاه نکنیم به دیگران چه می کنند و ما هم تقلید وار از آنان پیروی کنیم ... راه درست و حقیقت را پیدا کنیم و در آن مسیر قدم برداریم ...

آن وقت است که اگر همیشه راه درست و هدایت را طی کنیم ، حتی اگر در ظاهر تنها باشیم قطعاً به هدایت و رستگاری خواهیم رسید و گمراهی دیگران در ما تأثیری نخواهد داشت و متضرّر نخواهیم بود ...

سکانس اول:

مجلس سخنرانی علمی: بسیاری پزشکان و متخصصان دور هم در همایشی پیرامون مضرات سیگار، قلیان و ... صحبت می کنند. بعد از جلسه در خارج از محوطه پزشکی در حال سیگار کشیدن است ...

سکانس دوم:

در یکی از مساجد تهران، منبری بالای منبر از نداشتن حب دنیا و نکوهش از مال اندوزی و اسراف و تجمّلات صحبت می کند، چند سال بعد در مراسم عروسی فرزندش یا در یک جریان سیاسی کاشف به عمل می آید که بله! چه ریخت و پاش و اسرافی انجام می شود و چه کاخ نشین قهّاری است ... مذمومیّت اسراف و تجمل گرایی و ... مال دیگران است نه برای خود ...

سکانس سوم:

پدری به خاطر دروغی که فرزندش به او گفته است او را تنبیه کرده است، تلفن زنگ می زند، پدر به مادر می گوید: اگر فلانی بود بگو نیستم و بچه مات و مبهوت به پدر نگاه می کند ...

هزاران سکانس دیگر در نمونه های دیگر را می توان مثال زد از اینکه فقط و فقط نشسته ایم و دیگران را نصیحت می کنیم، این کار را بکنید و این کار را نکنید؛ خودمان را به کلی فراموش کرده ایم ... 

و قرآن چه زیبا تذکر می دهد: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»

آیا مردم را به نیكى فرمان مى ‏دهید و خود را فراموش مى ‏كنید، با اینكه شما كتاب [خدا] را مى ‏خوانید؟ آیا [هیچ‏] نمى ‏اندیشید؟ (آیه 44 بقره)

احساس می کنیم همه چیز را می دانیم و دانای کل هستیم و اصلاً نیازی به تذکر نداریم، اگر هم از سوی کسی نقد شویم یا تذکری به ما داده شود، صدایمان را بالا می بریم و خیلی حق به جانب می گوییم: چرا من؟ من که همه کارم درست است!

خودمان را ظاهر الصلاة نشان می دهیم در حالی که پایبند واقعی و عملی به معروف نیستیم و پایش بیافتد از سفره ی محرمات از دروغ و رشوه و خیانت در امانت و ... گرفته تا تهمت و غیبت و... خود را بی بهره نمی کنیم و غم انگیزی داستان این جا پر رنگ تر می شود که با این حالمان در برابر دیگران خود نمایی می کنیم و در برابر کوچک ‌ترین لغزش آنان عکس العمل نشان می دهیم و چنان دیگران را با انگشت نشان می دهیم و خود را به رخ آن ها می کشیم  که بیا و ببین!

فقط و فقط حرف می زنیم اما دریغ از یک ذره عمل ؛ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ، كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ»

اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید، چرا چیزى مى ‏گویید كه انجام نمى‏ دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است كه چیزى را بگویید و انجام ندهید. (آیات 2 و 3صف)

البته اشتباه نشود و سوء استفاده نکنیم بر اینکه: حالا که ما خودمان درست نیستیم پس موضوعی مثل امر به معروف معنایی پیدا نمی کند، یا پدر و مادر در راه تربیت فرزندشان تلاش نکنند و ...

مقصود این است که فقط حرف نزنیم، فقط دیگران را مقصر ندانیم، اگر پیکان انگشت اشاره مان به دیگران است حواسمان باشد که 4 انگشت دیگر خودمان را نشانه گرفته اند ....

عامل به معروف باشیم و مطمئن باشیم که اگر عامل به نیکی ها و معروفات باشیم همه چیز درست می شوند، خود را اصلاح کنیم، هم امر به معروف کنیم و هم پذیرای امر به معروف دیگران باشیم ...

 روزی اميرمؤمنان (ع ) مقدار پنج وسق (حدود پنج بار) خرما براى مردى فرستاد، آن مرد شخصى آبرومند بود و از كسى تقاضاى كمك نمى كرد، شخصى در آنجا بود به على (ع ) گفت : ((آن مرد كه تقاضاى كمك نكرد، چرا براى او خرما فرستادى ؟ بعلاوه يك وسَق براي او كافى بود.)) امير مؤمنان على (ع ) به او فرمود: خداوند امثال تو را در جامعه ما زياد نكند، من مى دهم تو بخل مى ورزى ، اگر من آنچه را كه مورد حاجت او است ، پس از سؤ ال(درخواست) او، به او بدهم ، چيزى به او نداده ام بلكه قيمت چيزى (آبروئى ) را كه به من داده ، به او داده ام ، زيرا اگر صبر كنم تا او سؤ ال كند، در حقيقت او را وادار كرده ام كه آب رويش را به من بدهد، آن روئى را كه در هنگام عبادت و پرستش خداى خود و خداى من ، به خاك مى سائيد.))

قرآن كريم اين شاخصه‌ها و معيارها را اينگونه بر مي‌شمرد:

1) نيكوكاري:

«وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»[1] نيكى كنيد، كه خداوند، نيكوكاران را دوست مى‏دارد.

2) وفاي به وعده و پرهيزكاري:

«مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى‏ فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ»[2] كسى كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى پيشه نمايد، (خدا او را دوست مى‏دارد، زيرا) خداوند پرهيزكاران را دوست دارد.

3) استقامت داشتن:

«وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ»[3]  خداوند استقامت كنندگان را دوست دارد

4) به خدا توكل نمودن:

«فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ»[4]بر خدا توكل كن زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد.

شاخصه های دیگری نیز وجود دارد که برشمردن همه آنها مجال دیگر می طلبد.

[1] .بقره 195 

[2] . آل عمران76

[3] . آل عمران 146

[4] . آل عمران 159

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيب

اى مردم از پروردگارتان كه شما را از نفس واحدى آفريد و جفتش را [نيز ] از او آفريدبپرهیزید ......

(نساء /آیه یک)

امام صادق ع  درباره تقوی فرمود :

تقوی : اطاعت خداوند است ، طوری که عصیان او نشود ،

و همیشه نام او ذکر شود و فراموش نگردد

و شکر نعمتش گفته شود و از کفران او پرهیز گردد.

                                                                             تفسیر برهان ذیل آیه یک سوره نساء

سه سبک زندگی قرآنی در این آیه:

یک : اطاعت خداوند در همه مسائل و مراحل زندگی از مهمترین شاخصه های سبک زندگی قرآنی است

دو : بردن نام خدا و ذکر زبانی در کنار ذکر روحی که یاد خداوند است از سبک های قرآنی زندگی است.

سه : سپاس و شکر گذاری و پرهیز از کفران نعمت سبک قرآنی برای زندگی ما است.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ ﴿سوره حمد / 5﴾

[بار الها] تنها تو را مى‏ پرستيم .

سبک زندگی قرآنی در آیه :

عبادت و بندگی  آن هم فقط و فقط عبادت ذات خداوند که ناشی از عقیده خالص به یگانگی خداوند  است ویژگی دیگری از نوع زندگی قرآنی است.

پیروان قرآن : بنده ی خالص خداوند هستند ، تنها به دستورات او گردن می نهند ، تنها قوانین الهی را معتبر می دانند و از هر گونه تسلیم در برابر غیر او می پرهیزند.

از بندگی بتها و شهوات دوری می نمایند.

چهار دسته عبادت و عابدان :

در تقسیم عقلی انسانها یکی از این چهار قسم از پرستش را انجام می دهند:

یک دسته اصلا اهل عبادت نیستند

و سه دسته دیگر عبادت می کنند اما عبادات مختلف.

الف)  عبادت ملحدین و بی دینها :

کسانی که هیچ چیزی را نمی پرستند و اصلا قائل به معبودی نیستند و جهانبینی و زندگی حیوانی را برگزیده اند و انسان را در حد خور و خواب و خشم و شهوت می بینند و عبادت و معبودی را معتقد نیستند.

ب) عبادت کفّار که غیر الله را می پرستند:

شیطان پرستی  ، گاو پرستی ، خورشیدپرستی ، و...می پرستند و عبادت را قبول دارند اما غیر الله را عبادت می کنند.

ج) عبادت مشرکین :

در کنار الله اشیاء دیگر مثل بت و ثروت و قدرت های مادی را صاحب تاثیر می دانند و در برابر بت ها و ثروتمندان و قدر تمندان خضوع و عبادت می کنند. و گاهی ریا کاری مصداقی برای این نوع عبادت است.

د) عبادت موحدین  الله را می پرستند:

این عبادت مورد تایید قرآن است ( إیّاک نعبد ) پروردگارا فقط تو را می پرستیم چون فقط تورا ایمان آورده ایم.

(عبادت قرآن پسند: کاملترین و بی نقص ترین عبادت هاست ، پس عبادت خوبه به سبک قرآن باشه)

این مطلب با عنایت به تفسیر نمونه ایجا شده است.