از جمله مسائلی که در خصوص فهم و معرفت قرآن مطرح شده است. موضوع همگانی بودن فهم معارف و آیات قرآنی است. به این معنا که خدای متعال قرآن را به گونهای برای بندگان خود نازل فرموده که علاوه براینکه داری معارف ژرف وعمیقی ست قابلیت تفهیم و فهم را برای همگان فراهم نموده است. ولی با این حال شاهد هستیم مراتب فهم و دسترسی به آن معارف ارزشمند در بین عموم مردم یکسان نیست. در این نوشتار سعی داریم چند راهکار مهم در فهم قرآن را مورد دقت و بررسی قرار دهیم.
طرح سوال:راهکار قرآن برای دستیابی به فهم معارف قرآنی چیست؟
جواب: با دقت و تأمل در آیات نورانی قرآن مجید به خوبی میتوان به راهکارهای مؤثردر فهم قرآن دست یافت:
نکته قابل توجه:
«قبل از اینکه مطالبی در خصوص فهم قرآن بیان کنیم لازم به ذکر است که قرآن داری مراتب و باطن های مختلفی است در مرتبهای از مراتب از ژرفی خاصی برخوردار است که فهم والای آن برای اولیایی خاص الهی ممکن است. در علامه جوادی آملی در قسمتی از کتاب قرآن در قرآن در این خصوص مینویسد:
قرآن كريم كتابي نظير كتابهاي عادي و معمولي نيست كه اول و آخرش در دسترس انسانها باشد؛ بلكه قرآن كريم كتابي الهي و داراي مراتب است، مرتبه والا و مرحله اعلايش همان «امّ الكتاب» است كه در سوره «زخرف» بيان شده است.« وَ إِنَّهُ في أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكيمٌ؛ [زخرف/۴] و آن در «أمّ الكتاب» [لوح محفوظ] نزد ما بلندپايه و استوار است اين مرحله اعلي كه اصل قرآن و مادر و ريشه آن است، وجود و حقيقتي «لدي الله» دارد و نزد ذات اقدس اله است. مرحله عاليه قرآن، همان است كه در دست فرشتگان «كرام برره» است:«بِأَيْدي سَفَرَةٍ كِرامٍ بَرَرَةٍ [زخرف/۱۶-۱۵] به دست سفيرانى است والا مقام و فرمانبردار و نيكوكار.» و مرحله نازله اش، «لدي الناس» و به لفظ عربي مبين ظهور كرده است.»[۱]
وهابیت در یک نگاه
نوجوانی و جوانی بهار عمر و هنگام شکوفایی آن، و آغاز فراز و نشیبهای روحی و جسمی و رسیدن به رشد است. در این دوره کم کم شخصیت انسان شکل می گیرد و پرسشهای فکری و فرهنگی بسیاری در ذهن جوان پیدا می شود.(1) روزهای جوانی لبریز از زیبایی، نشاط، احساسات، لذتهای متنوع، تفریح، و آراستگی است. از سوی دیگر، خداجویی و خدایابی و دین باوری از ویژگیهای این دوران است. ما با درک این ویژگیها و انرژی متراکمی که در آنها وجود دارد، و با تبیین صحیح باورها و ارزشهای دینی و مذهبی، می توانیم روح ناآرام جوان را آرامش و اطمینان بخشیده و او را به نجات و کمال برسانیم.
در این نوشتار، می کوشیم تا با استفاده از آیات قرآن و آموزه های دینی و سیره عملی پیامبر و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ جوانان را به سوی قرآن کریم فراخوانیم؛ دست کم فاصله جوان را با قرآن بکاهیم و بذر وحی در دلش بکاریم.
والدین و مربیان باید نقش تربیتی خود را در به وجود آمدن شخصیت انسانی و اخلاقی در نوجوانان ایفا نمایند؛ زیرا شخصیت نوجوانان و جوانان در خانه و کانون خانواده شکل می گیرد و چگونگی شکل گیری آن به نحوه نگرش والدین و رفتار تربیتی آنان باز می گردد.
پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می فرماید:
«اَکْرِمُوا اَوْلادَکُمْ وَ اَحْسِنُوا آدابَهُمْ یُغْفَرْ لَکُمْ.»(2)
«فرزندانتان را محترم و گرامی بدارید و رفتارشان را نیکو گردانید تا آمرزیده شوید.»
این روایت، به ارزش و منزلت کودک و نوجوان در نظام الهی اشاره دارد و پدر و مادر را شکل دهنده رفتارهای اجتماعی و فردی آنان می داند. شخصیت مطلوب، شخصیتی متعادل و متعالی و هماهنگ با تمام ابعاد وجودی نوجوان است.
پدر و مادر برای تربیت و رشد شخصیت فرزندان، باید عدالت را در میان فرزندان رعایت نمایند؛ حتی در کوچک ترین امر تربیتی، مثل بوسیدن فرزندان، باید ظرافت خاص وجود داشته باشد تا به رشد شخصیت آنان لطمه ای وارد نشود.
مردی نزد پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ نشسته بود. در همین حال پسرش وارد شد. مرد او را بوسید و روی زانویش نشاند. سپس دخترش وارد شد، دخترش را جلوی خود نشاند. پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ از این عمل تبعیض آمیز او ناراحت شد و فرمود: «چرا در میان فرزندانت عدالت و مساوات را رعایت نکردی؟» سپس فرمود:
«انّ الله تعالی یُحبُّ ان تعدلوا بین اولادکم حتّی فی القبله.»
«خداوند دوست دارد میان فرزندانتان، حتی در بوسیدن، عدالت را رعایت نمایید.»
در قرآن کریم آمده است: (( آگاه باشید که دل ها با یاد خدا آرامش پیدا میکند.))
و نماز بهترین راه برای رسیدن به آرامش است.
« إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»
اللهم ارزقنی حبّك
قرآن کريم انسان ها را به درستي و راستي و عمل به وعده خودشان دعوت نموده است.
در بسياري از آيات خداوند از مسلمانان خواسته تا اگر وعده اي به برادر ديني خود دادند به وعده و عهد خود عمل نمايند. يکي از مواردي که در جهان آخرت از انسان ها سئوال ميشود عهد و وعده هايي است که به انسان ها دادهاند.
در سوره اسراء آيه 34 آمده است: "و اوفوا بالعهد انّ العهد کان مسؤولاً" به عهد خويش وفا نماييد که البته از عهد و پيمان سئوال مي شود.
وفاي به عهد از نشانه هاي ايمان است و خداي منان بدان بسيار سفارش کرده است. امام صادق (ع) مي فرمايد: "عده المومن أخاه نذرٌ لا کفّاره له، فمن أخلف فبخلف الله بدأ و لمقته تعرّض" وعده مومن به برادر (ديني) خود نذري است که کفاره ندارد. پس هر که به آن وفا ننمايد، وعده با خداوند را نقض کرده و خود را به غضب او دچار ساخته است.
يادگيري عمل به پيمان و عهد خود از دوران کودکي و از طرف والدين آغاز مي شود.
يکي از نمودهاي بارز عدالت در مورد فرزندان، عمل کردن به وعده هايي است که پدر و مادر به آنان مي دهند.
در شان و منزلت والدين نيست که وعده خود به فرزندانشان را جامه عمل نپوشانند.
عمل به وعده، آثار بسيار نيکو و مثبتي بر فرزند و خانواده دارد. وفا به عهد باعث اعتماد، محبت، تحکيم روابط خانوادگي، حفظ حيثيت و تحکيم مباني تربيتي مي شود.
در اين باره از رهبران و پيشوايان ديني احاديث وافري وجود دارد.
کتاب «مباني تربيت از ديدگاه قرآن» كتابي است كه به تبيين نوع نگرش و رويکرد قرآن کريم درباره انسان و شئون وجودي و ويژگيهاي رواني او و بررسي مباني تربيت ديني پرداخته است. اين كتاب كه تاليف آقاي محمد بهشتي است، در پنج فصل به شرح ذيل نگارش يافته است:
در فصل اول واژهها و مفاهيم و اصطلاحات مربوط به اين بحث به منظور سازواري واژهها در کاربردها و ايجاد زبان واحد براي تفاهم و تعامل تبيين شده است و از اين رهگذر به تعريف مباني از منظر لغت و از نگاه عالمان تعليم و تربيت اشاره شده و براي بازشکافت اين اصطلاح به تجزيه و تحليلي در اين واژگان و نيز به اقسام مباني اشاره شده است. آن گاه واژه تربيت و تزکيه ريشه يابي شده و موارد کاربرد آنها در قرآن کريم مورد توجه قرار گرفته و سپس به حقيقت تربيت قرآني اشاره شده است.
فصل دوم به مباني انسان شناختي تربيت از منظر قرآن کريم اختصاص يافته است. در اين راستا از انسان، ساختار، ويژگيها، قابليتها و شئون وجودي او سخن رفته و مباني ذيل از منظر قرآن کريم مورد بررسي قرار گرفته است: انسان موجودي دوساحتي؛ پيوند روح و بدن؛ اصالت روح؛ جاودانگي؛ فطرت؛ عقل؛ عواطف؛ ذوق هنري؛ تأثيرگذاري؛ اختيار؛ اجتماعي بودن؛
عزت خواهي؛ مکانت و کرامت؛ کمالجويي.
فصل سوم مربوط به مباني هستي شناسي تربيت از منظر قرآن کريم است. اين مباني عبارتند از: وابستگي و نياز؛ هدايت يافتگي؛ نظم و قانونمندي؛ هدفمندي؛ شعور و آگاهي؛ آيت بودن؛ گستره بيکران هستي؛ عوالم هستي؛ رابطه خدا با جهان هستي؛ نظام تدبير جهان؛ هستي براي انسان؛ سنتهاي تربيت ساز؛ پايان پذيري جهان طبيعت؛ نظام اخروي. فصل چهارم اين کتاب به مباني معرفت شناسي تربيت از منظر قرآن کريم اختصاص يافته است. مطالب اين فصل از اين قرار است: تعريف معرفت؛ اهميت و ضرورت معرفت؛ امکان معرفت؛ ابزار معرفت؛ اقسام و انواع معرفت؛ موانع معرفت؛ رابطه معرفت با ايمان و تقوا؛ معرفتهاي مبنايي.
فصل پاياني اين اثر براي تبيين بيشتر اصل ارتباط و نحوه ارتباط مباني تربيت با مسائل تربيتي است، چون ترديدي نيست که عناصر و ساختار نظام تربيتي، برنامهها، اهداف، اصول و روشهاي تربيت اسلامي با مباني تربيت ارتباط دارند و اين مبانياند که مسائل تربيتي را تعيين ميکنند و جهت ميدهند. در اين فصل ارتباط اهداف، اصول و روش هاي تربيتي با مباني تربيت بيان شده است.
از منابع مورد استناد در تدوين اين اثر ميتوان به کتابهاي مجمعالبيان، وسايل الشيعه، تفسيرالصافي، بحارالانوار، المفردات، اسفار اربعه، تفسير برهان، نورالثقلين و التبيان اشاره کرد. اين كتاب به همت انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي منتشر شده است.
انسان از نگاه اسلام مجموعه اي از استعدادهاي بالقوه است که براي به فعليت در آوردن اين استعدادها و تواناييها نيازمند تعليم و تربيت است و آنچه هدف تربيت اسلامي است، حقيقتجويي و حصول رستگاري است که اين مسئله جز از طريق تعلم و تعقل در کنار تزکيه حاصل نميشود و از نگاه اسلام، رشد عقلاني به موازات رشد اخلاقي صورت ميگيرد که به تعبيري اين دو لازم و ملزوم يکديگرند. در اين بين، کودکي يکي از مراحل رشد انساني است که از آغاز تولد شروع ميشود و تا نوجواني و جواني ادامه مييابد. اين مرحله از مراحل همانند دو مرحله ديگر بسيار مهم و اساسي است. نگاهي هر چند سطحي به وضع کودکان و نوجوانان و حتي بزرگسالان در جامعه و نيز بسياري از نقاط جهان، ما را با مسائل و دشواريهاي عظيمي در زمينه روابط اخلاق انساني که ناشي از روشهاي غلط تربيت است آشنا ميکند. بلايي عظيم متوجه جامعه بشري است؛ بلايي که غفلت از آن به قيمت فناي اخلاق تمام ميشود. بهترين شيوه تربيت انسان هم آن است که مبتني بر شناخت همه ابعاد وجودي و همه نيازهاي انسان باشد. خداوند متعال در قرآن کريم در سوره مبارکه اسراء آيه 9 ميفرمايد: «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِيرًا؛ قطعاً اين قرآن به [آيينى] که خود پايدارتر است راه مىنمايد و به آن مؤمنانى که کارهاى شايسته مىکنند مژده مىدهد که پاداشى بزرگ برايشان خواهد بود.»