اگر خواستار رحمت خدا هستید؛ بسم الله

یکی از مسائلی که در آیات متعددی از قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته است، مسالة رحمت خدا است و اینکه این رحمت به چه کسانی تعلق می‌گیرد و در برابر چه کسانی را خدا رحمت نمی‌کند؟!

بحث ما در این یادداشت کوتاه درباره کسانی است که مشمول رحمت الهی می‌باشند؛ چه عواملی سبب شده تا این افراد محبوب خدا باشند و از رحمت ویژه او برخوردار شوند؟

آیا این عوامل اختیاری است و یا به صورت طبیعی در آنها به وجود آمده است؟

روشن است که بررسی تمام آیات این بحث، در محدوده این نوشتار نمی گنجد و لذا از چهار آیه بحث می کنیم.

تذکر دو مطلب در ابتدای بحث مفید به نظر می‌رسد:

اول اینکه معنای کلمه رحمت در زبان فارسی روشن است. با این حال توجه به نکته‌ای که راغب اصفهانی در این زمینه گفته، لازم به نظر می رسد.

در مورد ما انسان ها اگر کلمه رحمت به کار رود ، همواره حالتی مورد نظر است که با نوعی رقت قلبی همراه است. اما این حالت در خدای متعال وجود ندارد و لذا مقصود از آن احسان و لطف کردن به دیگری می‌باشد که نتیجه رحمت است [1].

مطلب دوم اینکه به تصریح قرآن کریم، خداوند رحمت را بر خود لازم کرده است (كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ [2]) و هرکسی را که بخواهد وارد رحمت خود می نماید: (یُدْخِلُ مَن یَشَاء فِی رَحْمَتِهِ)[3]

لکن در برخی از آیات دیگر با تفصیل بیشتری به افرادی که مشمول این رحمت می‌گردند، اشاره شده است.

پس از این مقدمه کوتاه به بررسی برخی از آیات قرآن کریم در این زمینه می‌پردازیم:

آیه اول: (وَاكْتُبْ لَنَا فِی هَـذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَـا إِلَیْكَ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُۆْتُونَ الزَّكَـاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُۆْمِنُونَ[4]) «و براى ما در این دنیا نیكى مقرّر فرما و در آخرت [نیز]، زیرا كه ما به سوى تو بازگشته‏ایم.» فرمود: «عذاب خود را به هر كس بخواهم مى‏رسانم، و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودى آن را براى كسانى كه پرهیزگارى مى‏كنند و زكات مى‏دهند و آنان كه به آیات ما ایمان مى‏آورند، مقرر مى‏دارم.»

3 شاهراهِ رسیدن به رحمت الهی

سخن در باب ایمان و حقیقت آن بسیار گفته‌اند. در این مجال به بررسی معنای هجرت و جهاد، و مصادیق آنان پرداخته می‌شود.

خداوند رحمان است و رحیم است و ابواب رحمت خویش را به طرق گوناگون بر بندگانش می‌گشاید تا راه سعادت پیموده، طعم خوش با او بودن را با تمام وجود حس نمایند.

در آیه 218 سوره مبارکه بقره، سه راهکار مهم برای دستیابی به رحمت رحمان آورده شده است:

«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أُوْلَـئِكَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»، «البته كسانى كه ایمان آورده و كسانى كه هجرت نموده و در راه خدا جهاد كرده‏اند، آنها به رحمت خداوند امیدوارند، و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است».

ایمان به خداوند و دین اسلام، هجرت در راه خدا و جهاد در طریق حق، سه کلیدی است که در این آیه مبارکه به بندگان خداجو ارائه شده است.

سخن در باب ایمان و حقیقت آن بسیار گفته‌اند. در این مجال به بررسی معنای هجرت و جهاد، و مصادیق آنان پرداخته می‌شود.

اسلام و مهاجرت‏

بررسی حوزه معنایی "هجرت" در قرآن حاکی از این امر خواهد بود که اسلام با صراحت به مسلمین دستور می‌دهد، اگر در محیطى به خاطر عواملى نتوانستند آنچه وظیفه دارند انجام دهند، به محیط و منطقه امن دیگرى "هجرت" نمایند، زیرا با وسعت جهان هستى ، ذلت ، امری قابل قبول نخواهد بود.

این دستور روشن است، زیرا اسلام جنبه منطقه‏اى ندارد، و وابسته و محدود به مكان و محیط معینى نیست و علاقه‏هاى افراطى به محیط تولد و زادگاه و دیگر علائق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع از هجرت مسلمان باشد. همان‌گونه که در صدر اسلام، همه این علاقه‏ها به خاطر حفظ و پیشرفت اسلام بریده شد.

در نتیجه هجرت براى حفظ آیین اسلام مبدأ تاریخ مسلمانان مى‏باشد و زیر بناى همه حوادث سیاسى، تبلیغى و اجتماعى مسلمین را تشكیل مى‏دهد.

روشن است كه "هجرت" حكم مخصوص به زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله نبوده است، بلكه در هر زمان و مكانى اگر همان شرایط پیش آید، مسلمانان موظف به هجرتند. اساساً قرآن هجرت را مایه پیدایش آزادى و آسایش مى‏داند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

"كسى كه براى حفظ آیین خود از سرزمینى به سرزمین دیگر حتى به اندازه یك وجب مهاجرت كند ، استحقاق بهشت مى‏یابد و یار و همنشین محمد صلی الله علیه و آله و ابراهیم علیه السلام خواهد بود (زیرا این دو پیامبر بزرگ پیشواى مهاجران جهان بودند).

 

انواع هجرت در اسلام

هجرت از نظر اسلام تنها هجرت مكانى و خارجى نیست، بلكه باید قبل از این هجرت، هجرتى از درون آغاز شود، و آن "هجرت" و " دورى" از چیزهایى است كه منافات با اصالت و افتخارات انسانى دارد، تا در سایه آن براى هجرت خارجى و مكانى آماده شود و این هجرت لازم است، تا اگر نیازى به هجرت مكانى نداشت، در پرتو این هجرت درونى در صف مهاجران راه خدا در آید.

اصولاً روح هجرت همان فرار از " ظلمت" به "نور" و از كفر به ایمان، از گناه و نافرمانى به اطاعت فرمان خدا است، و لذا در احادیث آمده است: مهاجرانى كه جسمشان هجرت كرده اما در درون و روح خود هجرتى نداشته‏اند، در صف مهاجران نیستند، و به عكس ، آنها كه نیازى به هجرت مكانى نداشته‏اند، اما دست به هجرت در درون وجود خود زده‏اند، در زمره مهاجرانند.

امیر مۆمنان على علیه السلام مى‏فرمایند: "بعضى مى‏گویند مهاجرت كرده‏ایم در حالى كه مهاجرت واقعى نكرده‏اند . مهاجران واقعى آنها هستند كه از گناهان هجرت مى‏كنند و مرتكب آن نمى‏شوند.

در نتیجه "و الَّذِینَ هاجَرُوا " معنایى است عمومى كه شامل مهاجرت و دورى از شرك، دورى از فامیل گناهکار و دورى از گناه مى‏گردد.

و می‌تواند مراد از مهاجرین كسانى باشد كه از گناهان كبیره اجتناب و یا توبه مى‏كنند، و خدا هم از گناهان صغیره آنان صرف نظر مى‏كند. بررسی آیات قرآن نشان مى‏دهد كه نباید فوراً میدان را خالى كرد، بلكه باید تا آنجا كه ممكن است ایستاد و تحمل نمود، اما هنگامى كه تحمل آزار دشمن جز جرأت و جسارت او و تضعیف مۆمنان ثمرى نداشته باشد، در اینجا باید دست به هجرت زد، تا با كسب قدرت بیشتر و فراهم ساختن سنگرهاى محكمتر، جهاد در تمام زمینه‏ها از موضع بهترى تعقیب شود، و به پیروزى طرفداران حق در زمینه‏هاى نظامى، فرهنگى، تبلیغاتى منتهى گردد.

جهاد در راه خدا به چه معناست؟

از جمله عبارات پرتکرار قرآن، جهاد در راه خداست. حضرت حق به طرق گوناگون مجاهدان در راه خود را می‌ستاید و آنان را نوید رحمت، مغفرت و کامیابی می‌دهد.

كلمه "جاهدوا" از ماده "جهد" بوده و " جهد" به معناى وسع و طاقت است، و " مجاهدة " به معناى به كار بردن آخرین حد وسع و قدرت در دفع دشمن می‌باشد.

جهاد بر سه قسم است:

1 ـ جهاد با دشمن ظاهرى

2 ـ جهاد با شیطان

3 ـ جهاد نفس

جهاد در راه خدا کنایه از آن است که جهادشان در امورى است كه متعلق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقیده باشد، و چه در راه عمل، و چون جهادشان در راه خدا است هیچ عاملى ایشان را از ایمان به خدا و اطاعت اوامر و نواحى او بازنمى‏دارد.

نتیجه

آیه مبارکه 218 بقره سه شاهراه ایمان، هجرت و جهاد را برای رسیدن به رحمت خداوند مشخص نموده است : ایمانی خالص و از عمق جان که همراه با جهاد ظاهری و باطنی بوده و هجرت درونی و خارجی را به همراه داشته باشد آدمی را به سرمنزل مقصود خواهد رساند.

منابع:

تفسیر نمونه، ج‏4، ص 94 و ج‏7، ص 323 و ج ‏11، ص 238.

ترجمه المیزان، ج ‏4، ص 139 و ج‏ 16، ص 228.

رحمت الهی در مقابل پاکدامنی یوسف نبی

اگر شما به سراغ تقوا بروید ما نیز رحمت خود را به شما نازل مى‏كنیم و یوسف در واقع پاداش پاکدامنی و تقوای خود را گرفت و البته سنّت خداوند، رحمت و عزّت بخشى به افراد پاكدامن و باتقواست.

در قرآن داستان هایی از انبیاء و پیامبران ذکر شده که نشان می دهد آنها از درگاه الهی طلب رحمت می کردند و این رحمت واسعه شامل حال آنها شده است.

در این نوشتار به بررسی مواردی می پردازیم:

نتیجه دورى از شرك و مشركان‏، رحمت الهی است

فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِیًّا (مریم ـ 49) وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا (مریم ـ 50)

چون ابراهیم از مشركان و از آنچه به جاى خدا مى‏پرستیدند كناره گرفت، ما اسحاق و (فرزندش) یعقوب را به او عطا كردیم و همه را پیامبر قرار دادیم. و از رحمت خویش به آنها عطا كردیم و براى آنان (در میان مردم) نام بلند و نیكو قرار دادیم.

قرآن مى‏گوید:" هنگامى كه ابراهیم از آن بت‏پرستان و از آنچه غیر از اللَّه مى‏پرستیدند كناره‏گیرى كرد، گرچه مدت زیادى طول كشید كه خداوند اسحاق و سپس یعقوب (فرزند اسحاق) را به ابراهیم داد ولى به هر حال این موهبت بزرگ، فرزندى همچون اسحاق و نوه‏اى همچون یعقوب كه هر یك پیامبرى عالی مقام بودند، نتیجه آن استقامتى بود كه ابراهیم علیه السلام در راه مبارزه با بت ها و كناره‏گیرى از آن آئین باطل از خود نشان داد.

علاوه بر این،" ما به آنها از رحمت خود بخشیدیم" رحمت خاصى كه ویژه خالصین و مخلصین و مردان مجاهد و مبارز راه خدا است.

ابراهیم علیه السلام از ستاره و ماه و خورشید دل برید، به خدا رسید. عموى منحرف را رها كرد، خود براى همه‏ى مردم پدر شد. عمو با او قهر كرد امّا خدا به او لطف كرد. براى خدا كناره‏گیرى كرد، شهره آفاق شد. از خانه بتها فرار كرد، سازنده خانه توحید شد. جانش را در راه خدا تسلیم كرد، آتش بر او گلستان شد. فرزند را براى ذبح آماده كرد، جان به سلامت برد و سنّت قربانى در جایگاهش واجب شد. تا اواخر عمر بى‏فرزند، ولى راضى بود، در پایان عمر، نبوّت در دودمانش قرار گرفت. در خلوت‏ترین مكان‏ها كعبه را ساخت، پرجاذبه‏ترین مناطق زمین شد.

در بیابان، تنهاى تنها فریاد زد، از تمام زمین، لبّیك‏گو رسید. كودك تشنه‏ى خود را رها كرد، آب زمزم، براى همیشه جارى شد. در برابر تهدید عموى بت‏پرستش سلام كرد، خداوند به او سلام‏ فرستاد. همه با او دشمنى كردند، خدا او را خلیل خود دانست.  

او یك نفر بود، اما امروز همه مكتب‏هاى آسمانى، خود را ابراهیمى مى‏دانند و این جاودانگی نام نیک اوست.

در روایتى از امیر مۆمنان على (علیه السلام) مى‏خوانیم: " خاطره خوب و نام نیكى كه خداوند براى كسى در میان مردم قرار دهد ، از ثروت فراوانى كه هم خودش بهره مى‏گیرد و هم به ارث مى‏گذارد بهتر و برتر است" (اصول كافى (طبق نقل تفسیر نور الثقلین جلد 3 صفحه 339)

اینها برخی از مصادیق رحمت الهی بر ابراهیم بود که خلاصه وار برشمردیم.

و می توانیم از آنها نتیجه بگیریم که:

**اگر غیر خدا را رها كنیم، امدادهاى الهى مى‏رسد.

**هم از گناهكار جدا شویم و هم از گناه، زیرا كناره‏گیرى از منحرفان، زمانى مۆثر است كه با كناره‏گیرى از انحراف همراه باشد.

**یك حركت الهى از یك پدر بزرگ، نسلى را در رحمت الهى غرق مى‏كند.

** هر كس، هر چه دارد از خداست.

** رحمت خداوند به قدرى وسیع است كه انبیاء هر چه دریافت مى‏كنند، تنها گوشه‏اى از آن است.

**محبوبیّت و خوش نامى، از الطاف الهى است. (مقام ابراهیم به جایى رسید كه همه‏ى مشركان و یهودیان و مسیحیان مى‏گفتند: ابراهیم از ماست.)